منظومه حماسی تاریخی شهنشاهنامه، سروده احمد تبریزی، یکی از برجستهترین آثار سره پارسی است. وی این منظومه را در باب تاریخ مغولان و احوال چنگیز خان و جانشینانش سرود. شاعر با به کارگیری هدفمند ابزارهای زبانی و بلاغی، ایرانیان را با چهرهای مثبت و پسندیده به تصویر کشیده و ابعاد منفی شخصیتی مغولان همچون ستیزهجویی و خونریزی را در میان سطور و با هنرمندی بیان کرده است.
به گزارش سایت خبری تحلیلی 4 اکباتان بهرهگیری از زبان شعر برای ثبت رویدادهای تاریخی یکی از سنتهای کهن در تاریخ ادبیات و تاریخ نویسی ایرانیان است. از همین رو در اواخر عصر حکومت ایلخانان مغول، احمد تبریزی منظومهی حماسی– تاریخی شهنشاهنامه را برای ایران سرود. این منظومه در باب تاریخ مغولان و احوال چنگیز خان و جانشینانش تا عهد سلطان ابوسعید بهادر خان است.
احمد تبریزی در شهنشاهنامه سعی کرده با به کارگیری هدفمند ابزارهای زبانی و بلاغی، ایرانیان و برخی از شخصیتهای نمادین آنها را با چهرهای مثبت و پسندیده به تصویر بکشد و در مقابل از نقد آشکار چنگیز خان و مغولان دوری کرده است.
او به دلیل اینکه در اردوگاه دشمن (مغول) به سر میبُرد، سعی کرده بود در ظاهر، چهره و شخصیتی قابل ستایش از چنگیز خان و مغولان ترسیم کند. احمد تبریزی در این کتاب با روشهای گوناگونی، دلبستگی خود را به ایران و ایرانیان بروز داده است. که میتوان از طریق بررسی ساختارهای زبانی متن و تحلیل گفتمان انتقادی به این قضیه پی برد.
شهنشاهنامه، نخستین اثر در دورهی شکلگیری تاریخهای منظوم است. کار نظم این کتاب در سال 738 هجری به پایان رسید؛ یعنی دو سال پس از مرگ ایل ایلخانی. شاعر در سرودن این اثر تمام تلاش خود را برای به کارگیری حداکثر کلمات فارسی (سره نویسی) کرده است. همین اقدام احمد تبریزی برای سره نویسی، این اثر را به یکی از منحصر به فرد ترین آثار در زبان فارسی تبدیل کرده است. در سرهنویسی تلاش میشود از بهکارگیری واژگان دیگر زبانها پرهیز شود.
گفته میشود احمد تبریزی شهنشاهنامه را به تقلید از شاهنامه فردوسی و شاید هم در رقابت با این اثر نوشته است. او در نگارش این منظومه، مغولان را به عنوان قطب خودی و ایرانیان را قطب غیر خودی در نظر گرفته است. بر اساس نوشتههایش، خود را به ظاهر طرفدار مغولان معرفی کرده و به مدح و ستایش آنها پرداخته، اما در حقیقت میان ابیات و نوشتههایش، دلبستگی خود را به ایرانیان نشان داده است.
تبریزی در برخی از سرودههایش، از دلاوری و رشادت چنگیز خان و فرزندانش میگوید، اما در کنار آن به ابعاد منفی شخصیتی آنها همچون ستیزهجویی و خونریزی مغولان هم اشاره میکند. برای درک بهتر این موضوع، ابیاتی از این کتاب را بخوانید.
بریزد ز آسیب تیغ تو پر ز مرغ و ز ماهی به خشک و به تر
دلاور چو سالار دیده ندید چو تو تخت هیچ آفریده ندید
چو شمشیر خون جهان خوردهای چهها دیدهای و چهها کردهای
شاعر به صورت زیرکانه با به کار بردن عبارات و جملات معنادار، به طور غیر مستقیم انتقادات خود را نسبت به مغولان و بزرگان آنها بیان کرده است. احمد تبریزی با اینکه به ندرت در این کتاب چنگیز خان و خاندانش را مورد نکوهش قرار داده اما بیشتر از صفات و ویژگیهای مثبت برای توصیف آنها استفاده کرده است. حتی در این مورد، او با بهره گیری از شاهنامه فردوسی و تشبیه مغولان به شخصیتهای شاهنامه، عملا تعلق خاطر خود را به فرهنگ و هویت ایران و ایرانیان نشان داده است.
احمد تبریزی، شاعر کمتر شناخته شدهی کشورمان با سره نویسی سعی داشت، نهایت استفاده را از کلمات فارسی، در نگارش این منظومه به کار برد. بنابراین در منظومه شهنشاهنامه، بیشتر از کلمات فارسی استفاده شده است و کلمات عربی اندکی در آن به کار گرفته شده. به طوری که تنها 0.14 % (چهارده صدم درصد) واژه عربی بدون تکرار و 0.54 % (پنجاه و چهار صدم درصد) واژه عربی با تکرار را در خود جای داده است.
اکنون تنها نسخهی موجود از منظومه شهنشاهنامه در کتابخانه ملی بریتانیا نگهداری میشود. متاسفانه این کتاب در حال حاضر یکی از ناشناختهترین آثار ایرانی است که تقریبا بیش از نیمی از مردم کشورمان، هنوز از وجود اینچنین منظومه و شاعری خبر ندارند و تا به حال اسم منظومه شهنشاهنامه به گوششان نخورده است. نگارش این مقاله به منظور معرفی این اثر با ارزش به شما عزیزان بود. تلاشهای احمد تبریزی در نوشتن این کتاب در خور ستایش است، زیرا به روشنی به ما نشان میدهد که میتوان از ظرفیتهای موجود در زبان فارسی بهرهی کامل برد.
انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن در سال 1397 کتاب شهنشاهنامه را با کوشش فراوان و پس از تصحیح چند باره منتشر کردند. این کتاب به کوشش گوهری کاخکی و جواد راشکی علیآبادی، زیر نظر جواد عباسی، در ۱۰۶۷ صفحه تصحیح و آماده انتشار شده است.
هماکنون میتوانید با مراجعه به سایت انتشارات سخن (اینجا کلیک کنید)، این کتاب ۱۲۰.۰۰۰ تومانی را با ۲۵٪ تخفیف به مبلغ ۹۰.۰۰۰ تومان خریداری کنید و از مطالعهی این اثر ارزشمند لذت ببرید.
سایت خبری تحلیلی 4 اکباتان هفته کتاب را به همه مخاطبین فرهیخته و ساکنین شهرک اکباتان تبریک میگوید.
الهه خانزاده